संत नामदेव महाराजांची माहिती, निबंध व अभंग Sant Namdev Information in Marathi: संत नामदेव महाराज हे मध्ययुगीन भारताचे संत होते. संत नामदेव हे महाराष्ट्राचे प्रसिद्ध संत ज्ञानेश्वर यांचे समकालीन होते. नामदेवांच्या जन्मापूर्वीपासून भारतावर सतत मुस्लिमांचे राज्य होते, त्यामुळे त्यांचे धार्मिक विचार समाजात मिसळले. त्यामुळे सांस्कृतीक वातावरण गढूळले होते. समाजाला एक प्रकारची ग्लानी आली होती सर्वसामान्य लोकं कर्मकांडाच्या नादी लागल्यामुळे खरा धर्म सामाजिक प्रवाहापासून दूर चालला होता. त्या काळात नामदेवांनी जन्म घेऊन अलौकिक कार्य केले.
नक्की वाचा – माझी बहिण मराठी निबंध
संत नामदेव महाराजांची माहिती, निबंध व अभंग Sant Namdev Information in Marathi
नामदेवांचा जन्म आणि कुटुंब (Birth and Family of Sant Namdev)
संत नामदेवाचा जन्म (Sant Namdev born on) २६ ऑक्टोबर १२७० मध्ये काठा नदीच्या काठी असलेल्या हिंगोली जिल्ह्यातील नरसी बामणि (Narsi bamni) (सध्या नरसी नामदेव (Narsi Namdev) म्हणून ओळखले जाते) नावाच्या गावात झाला पण त्यांचा जन्म नरसी-बामणीचा, की पंढरपूरचा ह्यासंबंधीही वाद आहे. नामदेवांच्या घरचा व्यवसाय शिंप्याचा होता. नामदेवांच्या घरात त्यांच्या आजोबापासून विठ्ठलभक्तीचे वातावरण होते त्यामुळे त्यांना बाळपणापासून विठ्ठलभक्तीची ओढ लागली.
नामदेवांचे बालपण (Early Life of Sant Namdev)
नामदेव, अगदी लहानपणापासूनच प्रल्हादसारखे होते. ते विठ्ठलाचे महान भक्त होते (Sant Namdev was a great devotee of Lord Vitthala). वयाच्या दुसऱ्या वर्षी, जेव्हा त्यांनी बोलण्यास सुरुवात केली तेव्हा दररोज त्यांची आई गुनाबाई त्यांना देवतांच्या पूजेसाठी विठोबाच्या मंदिरात घेऊन गेल्या तेव्हा त्यांना खूप आनंद झाला. त्याची पुढील पायरी म्हणजे जेव्हा वयाच्या सातव्या वर्षी त्यांनी झांजांची जोडी तयार केली आणि नृत्य, गाणे, भजन गाण्यात वेळ घालवून इतर सर्व गोष्टींकडे-शाळेतले शिक्षण, विश्रांती, झोप इत्यादीकडे दुर्लक्ष केले. विठोबाबद्दलची भक्ती इतकी निर्दोष आणि प्रामाणिक होती की कधीकधी ते त्याला त्यांचा सर्वात प्रिय भाऊ म्हणून मानत असत.
एके दिवशी नामदेवची आई व्यस्त असल्याने तिने नामदेवला विठोबाला नैवेद्याचे भोजन भरवण्यास सांगितले. नामदेव मंदिरात गेला आणि त्याने जेवणाची थाळी विहोबासमोर ठेवली आणि त्याला नैवेद्य स्वीकारण्यास सांगितले. तथापि, विठोबाने नामदेवाची मागणी मान्य नाही केल्यामुळे बालक नामदेव रडू लागला. तेव्हा विठोबाने प्रत्यक्षात मानवी रूप धारण केले आणि कृतज्ञतेने अर्पण स्वीकारले.
नामदेवाच्या आईला आश्चर्य वाटले जेव्हा तिचा मुलगा रिकामी प्लेट घेऊन मोठ्या आनंदाने परत आला आणि त्याने तिला सांगितले की विठोबाने नैवेद्य स्वीकारले. परमेश्वराने खरोखरच त्यांचे अर्पण स्वीकारल्याचे पाहून आईला समाधान वाटले. तिचा नामदेवावरील आनंद आणि अभिमान अमर्याद होता. ती अशा महान भक्ताची आई आहे याबद्दल तिला परमेश्वराची कृतज्ञता वाटली.
नामदेवांना सुरुवातीपासूनच ऐहिक गोष्टींमध्ये रस नव्हता. त्यांना शिंपी म्हणून किंवा आपल्या वडिलांच्या इतर व्यवसायात रस नव्हता. दिवस आणि रात्र विठोबाच्या भक्तीत घालवणे हे त्यांचे एकमेव हित होते. त्यांचे आईवडील म्हातारे झाले कौटुंबिक भरभराट होत चालली होती. म्हणून, त्यांची प्रिय इच्छा अशी होती की नामदेवांनी आपल्या भक्तीसाठी वाजवी मोकळा वेळ न घालवून कुटुंब सुखसोयी राखण्यास मदत करावी. म्हणून नामदेवांना काही दिवस कपड्यांचे तुकडे विकण्यासाठी बाजाराकडे पाठविण्यात आले. पण नामदेव व्यापाराच्या युक्तीने निष्पाप होते. त्यांच्यासाठी, किंमती आणि पैसे आणि त्याचे मूल्य यासारख्या गोष्टी अज्ञात विषय होते. ते कपड्यांसह बाजारात गेले, कारण त्यांच्या वडिलांनी त्यांना भाग पाडले. ते तेथे एका दगडावर भजन करीत बसले, हे विसरूनच की आपण तेथे कपडे विकायला गेलो आहे.
काही तासांनंतर सूर्य मावळला आणि संध्याकाळच्या भक्तीप्रदर्शनासाठी मंदिराकडे जाण्याची वेळ आली. त्यानंतर त्यांना आठवले की त्यांनी कपडे विकले नाही आणि आता आपल्या वडिलांकडून मारहाण केली जाईल. ते मंदिरात जाण्यासाठी अधीर होते. म्हणूनच त्यांनी सर्व कपडे ज्या दगडावर बसले होते त्याला विकून टाकले, म्हणजे त्याने कपडे त्या दगडावर ठेवले आणि पैसे दुसऱ्या दिवशी देण्यासाठी त्या दगडाचा साक्षीदार म्हणून आणखी एक दगड नेमला आणि मंदिरात गेले.
आपल्या मुलाचे धाडस ऐकून नामदेवच्या वडिलांचा राग अनावर झाला आणि त्यांनी पैशाची हमी दिलेला धोंड्या आणण्यास सांगितले. दुसर्‍या दिवशी नामदेव बाजाराकडे परत गेले तेव्हा त्यांना आढळले की कपडे रात्रीच्या वेळी गायब झाले होते आणि त्यांनी दुसरा दगड (धोंड्या) घरी नेला कारण त्याने पैसे देण्यास नकार दिला. त्यानंतर ते मंदिरात गेले आणि त्त्यांनी विठोबाला सर्व घटना सांगितल्या आणि आपल्या अडचणीही सांगितल्या. जेव्हा नामदेवाच्या वडिलांनी त्यांना पैशाची हमी दिलेली धोंड्या दाखवायला सांगितले तेव्हा नामदेव यांनी उत्तर दिले की धोंडय़ाला घराच्या बंद खोलीत ठेवण्यात आले आहे आणि ते मंदिरात पळाले.
जेव्हा वडिलांनी पैशाची मागणी करण्यासाठी खोली उघडली तेव्हा त्यांना आश्चर्य वाटले की, त्यांनी तेथे एक सोन्याचा ढीग पहिला. वडिलांना खूप आनंद झाला; पण नामदेव त्याबद्दल अगदीच उदासीन होते. नंतर त्यांना वाचवल्याबद्दल त्यांनी देवाची स्तुती केली
एकदा नामदेवांची संत ज्ञानदेव व त्यांच्या भावंडाशी भेट झाली. त्या सर्व भावंडांनी नामदेवांना नमस्कार केला; परंतु नामदेवांनी त्यांना परत नमस्कार न करता तसेच बसून राहिले. ते पाहून मुक्ताबाईं नामदेवांना म्हणाली, “तुम्ही विठ्ठलभक्त स्वत:ला समजता, तरीही तुमचा अहंकार काही गेला नाही.” त्यानंतर संत ज्ञानदेवाच्या सांगण्यावरून नामदेवांनी औंढा नागनाथ येथे जाऊन विसोबा खेचरांकडून उपदेश घेतला. त्यांचे शिष्यत्व स्वीकारले.
संत नामदेवांचे लग्न (Marriage of Sant Namdev)
याच दरम्यान नामदेवांचे राधाबाईशी लग्न झाले. राधाबाई ही सांसारिक विचारांची स्त्री होती. नामदेवाच्या आमंत्रणास उत्तर म्हणून, विठ्ठलाने मनुष्याच्या वेषात नामदेवच्या मुलाच्या नामकरण सोहळ्यास हजेरी लावली, मुलाचे नाव ‘नारायण’ ठेवले आणि त्या प्रसंगी त्यांना चांगल्या भेटवस्तू दिल्या. नामदेव आणि राजाई यांना नारा, विठा, गोंडा, महादा आणि लिंबाई नावाची एक मुलगी अशी चार मुले झाली. त्यांची मोठी बहीण औबाईसुद्धा त्यांच्याबरोबर राहत होती. घरात सर्व पंधरा लोक होते.
नामदेवांना वाटले की घरगुती गोष्टींमध्ये, पालकांमध्ये, पत्नीत आणि मुलांमध्ये रस घेणे अधिकच कठीण आहे आणि सर्व लोक किंवा त्यांचे मित्र त्यांना मनापासून जगात परत आणण्यात यशस्वी झाले नाहीत. त्याला फक्त एकच आवड होती आणि ती होती विठोबाची भक्ती. तो विठोबासमोर तासनतास बसून, त्याच्याशी बोलत असे, त्याच्याशी आध्यात्मिक गोष्टींबद्दल चर्चा करीत आणि भजन करीत असे. नामदेवासाठी, विठोबाच प्रत्येक गोष्टीची सुरुवात आणि अंत होता.
नामदेवांची आणि ज्ञानदेवांची भेट (Meet of Sane Namdev and Sant Dnyaneshwar)
नामदेव वयाच्या साधारण वीस वर्षांचे होते तेव्हा त्यांची भेट पंढरपुरात थोर संत ज्ञानदेव यांना झाली. ज्ञानदेव विठोबाचा एक महान भक्त म्हणून स्वाभाविकच नामदेवांकडे आकर्षित झाले. त्यांना नामदेवच्या संगतीचा फायदा व्हावा म्हणून त्याने नामदेवला आपल्याबरोबर तीर्थस्थानावरील सर्व पवित्र ठिकाणी जाण्यास उद्युक्त केले. नामदेवला जाण्याची इच्छा नव्हती. तथापि, शहाणपणाचा सल्ला यशस्वी झाला आणि त्यांनी नामदेव यांना तीर्थयात्रा करण्यास उद्युक्त केले. नामदेवच्या जीवनातील हा सर्वात महत्वाचा काळ होता. या काळापासून या दोन महान संतांना मृत्यूपासून विभक्त होईपर्यंत जवळजवळ कधीच वेगळे केले नाही. तीर्थयात्रा भारतातील सर्व भाग आणि जवळजवळ सर्व पवित्र स्थळांवर विस्तारली गेली.
तीर्थयात्रेच्या वेळी नामदेवांनी ज्ञानेश्वरांच्या समाजातून आणि ज्ञानेश्वरांचा मोठा भाऊ आणि गुरू असलेल्या निवृत्तीकडून बरेच काही मिळवले आणि देवाचे प्रकटीकरण म्हणून या जगाकडे विस्तीर्ण दृष्टींने पाहण्यास सक्षम होते.
आम्ही पूर्वी पाहिल्याप्रमाणे, नामदेवचे जग पंढरपुरातील देवता ‘विठोबा’ ने आरंभ झाले आणि ते इतर कोणत्याही देवताला देवाचे प्रतीक म्हणून ओळखणार नाहीत. तीर्थयात्रे सुमारे पाच वर्षे चालली आणि या काळात ज्ञानदेव यांनी नामदेवला गुरुंचा अवलंब करण्याचा सल्ला दिला जेणेकरुन त्याला पूर्णतः पुरुषाची जाणीव होऊ शकेल.
नामदेवांची “सर्वसुख आहे मज पांडुरंगी” अशीच धारणा होती त्यामुळे त्यांना तीर्थयात्रेला जाण्याची आवश्यकता वाटत नव्हती. तरीही नामदेव ज्ञानदेवांबरोबर तीर्थयात्रेला गेले. महाराष्ट्रातील अनेक संत ह्या तीर्थयात्रेत सामील झाले. तीर्थयात्रेहून परत आल्यानंतर ज्ञानदेवांनी समाधी घेतली. तो प्रसंग नामदेवांनी पाहिला. नामदेव त्यावेळी अवघे सव्वीस वर्षांचे होते. त्यानंतर आपल्या आयुष्याची उर्वरीत ५४ वर्षे त्यांनी भागवत धर्माचा प्रचार केला.
नामदेवांचे सामाजिक/आध्यात्मिक कार्य (Social Work and Spiritual Work of Sant Namdev)
नामदेवांनी उत्तर भारतात तब्बल चोपन्न वर्ष समाज जागृतीसाठी आध्यात्मिक कार्य केले. अवघ्या महाराष्ट्रात ज्ञानदेव, नामदेवाबरोबरच आध्यात्मिक भक्तिगंगेत पुढे एकनाथ, तुकाराम, रामदास हे सामील झाले आणि या पंच संतकवींनी अज्ञानी मनात ज्ञानाचे दीप प्रज्वलित करण्याचे मौलिक काम केले.
त्यानंतर नामदेवांनी महाराष्ट्रापासून ते पंजाबपर्यंत भागवत संप्रदायाचा प्रचार व प्रसार केला. त्यांनी गुजरात सौराष्ट्र राजस्थान पंजाब असा प्रवास करीत कीर्तनाद्वारे भागवत संप्रदायाचे प्रबोधन केले. राजस्थानातील जयपूर, भरतपूर, बिकानेर, अलवर अशा मोठ्या शहरातून नामदेवांची मंदिरं आहेत. तसेच त्यांच्या नावाच्या शाळाही आहेत.
राजस्थानमध्ये अठरा जिल्ह्यातील बावन्न गावांमधून नामदेवांची मंदिरं आजही पाहायला मिळतात. सातशे वर्षापूर्वी नामदेवांनी भारतभर धर्मकार्य केले, ही खरोखर आश्चर्याची गोष्ट आहे. संत नामदेवांनी ‘आदि’, ‘तीर्थावळी’ व ‘समाधी’ अशी त्रिखंडात्मक चरित्रकार रचना संत ज्ञानेश्वरांच्याजीवनावर केली आणि ‘आद्य पद्य चरित्रकार’ म्हणून संत नामदेवांचा गौरव केला गेला.
संत ज्ञानदेवांना समकालीन असलेले संत नामदेव यांनी तर भगवत धर्माची पताका महाराष्ट्राबाहेर द्वारका, मारवाड, बिकानेर, मथुरा, हरिद्वार पंजाबपर्यंत फडकवली, पंढरपुरातील विठ्ठलाच्या परिसरात सीमित झालेल्या भक्तिकेंद्राला त्यामुळे व्यापक क्षेत्र मिळालं. खरंतर नामदेवांच्या नामामध्येच नाम हाची देव आहे.
घोमान हे बाटला शहराच्या दक्षिणपूर्व दिशेला 26 कि.मी. आणि श्री हरगोबिंदपूरपासून 10 कि.मी. अंतरावर आहे. ते श्री हरगोबिंदपूरच्या पश्चिमेस दिशेने आहे. घोमान संत नामदेवांशी संबंधित आहेत. संत नामदेव हे या शहराचे संस्थापक होते आणि 17 वर्षे त्यांनी येथे ध्यान केले. येथे त्याने चमत्कारिक कामे केली. या मंदिराचे पूर्व प्रवेशद्वार नामदेव दरवाजा म्हणून ओळखला जातो. गर्भगृहात विठोबाची स्थिर प्रतिमा आहे.
भागवत धर्माची पताका उत्तरेत नेणारे नामदेव हे पहिले संत होते. नामदेवांनी पंजाबमध्ये भक्तिमार्गाचा शुभारंभ केला आणि रामानंद, कबीर व नानक अशा संतांना प्रेरणा मिळाली. शीखबांधवांच्या ‘श्री गुरुग्रंथसाहेब’ या धर्मग्रंथात संत नामदेवांची एकसष्ट हिंदी पदे आहेत त्यास “बाबा नामदेवजी की मुखबानी” म्हणून ओळखले जाते.
दुःखापासून मुक्ती मिळवून सुख, शांती समाधान मिळविण्यासाठी नामस्मरणाचा सोपा मार्ग पीडित जनतेला दिला. लोकांना कर्मकांडापासून परावृत्त करून खरा धर्म सर्वसामान्याच्या मनात रुजवाला. अखंड आयुष्यभर भ्रमण करत विश्वशांतीचे स्वप्न साकार केले. ज्ञानदेवांनी केलेली विश्वकल्याणाची प्रार्थना नामदेवांनी अंगीकारत सार्थ केली.
संत नामदेवांचे साहित्यिक कार्य (Literary Work of Sant Namdev)
संत नामदेव म्हणजे मराठीतील पहिले चरित्रकार आणि स्वयं-चरित्रकार आणि पंजाबपर्यंत धर्म प्रसार करणारे भागवत-धर्माचे अग्रणी लेखक. संत नामदेव हे महाराष्ट्राचे प्रख्यात धार्मिक कवी मानले जातात. ईश्वराला अनन्यभावानं शरण जाणं ही नामदेवांच्या कवित्वामागील प्रमुख प्रेरणा होती.
“विठ्ठल आवडी प्रेमभावे, आधी रचिली पंढरी । मग वैकुंठ नगरी।“ (Sant Namdev Abhang)
असं नामदेव अभिमानाने सांगतात. ‘अमृताहुनी गोड, नाम तुझे देवा’ असे म्हणत पंढरीचा महिमाही पटवून देतात.
“देह जावो अथवा राहो, माझे तीर्थ पंढरी।”
अशा कितीतरी अभंगांतून (Sant Namdev Abhang Gatha) नामदेवांचा विठ्ठलाविषयीचा श्रद्धाभाव व्यक्त झाला आहे. नामदेवांनी विठ्ठलाविषयी ज्या उत्कटेने रचना लिहिल्या, त्याच उत्कटतेने अनेक संतांचं वर्णन काव्यात केलं आहे. साधी, पण भावोत्कट अभिव्यक्ती हे नामदेवांच्या काव्यरचनेचे वैशिष्ट्य आहे. त्यांच्या उत्कट ईश्वरभक्तीचा अत्यंत विलोभनीय असा आविष्कार काव्यात जाणवतो. त्यांच्या रसाळ वाणीची व अर्थपूर्ण अभंगाची महतीसांगणाऱ्या किती तरी कथा प्रचलित आहेत.
महाराष्ट्राच्या पलीकडे जाऊन पंजाबमध्ये पोहोचलेल्या भगवत-धर्माचे ते आद्य समर्थक आहेत. हिंदी आणि पंजाबी भाषेतही त्यांनी काही भजन लिहिले. कीर्तन करताना त्यांची भक्ती आणि कौशल्य इतके उच्च दर्जाचे होते की असे म्हटले जाते की भगवान पांडुरंगसुद्धा त्यांच्या नादात चालले होते. वारकरी संप्रदायाचे समर्थक असूनही संत नामदेव यांनी देशभर धार्मिक ऐक्य स्थापित केले.
सर्व प्राणिमात्राच्या ठिकाणी भगवद्भाव मानणं हा जो भक्तियोग ज्ञानदेवांनी सांगितला, तोच भागवतधर्म. त्यांच्या शब्दांमध्ये समदृष्टी आहे, व्यापकपणा आहे, आणि आल्हादही आहे. त्यामुळे नामदेवांच्या रचना मनाला स्पर्श करतात.
संत ज्ञानेश्वरांनी एका ओवीत जे मूळ तत्त्व सांगितलं, ते संत नामदेवांनी केवळ स्वीकारलं असंच नाही तर ते अंगीकारलं, त्यामुळे त्यांना जो अनुभव आला, तो त्यांनी आपल्या साहित्यातून सर्वसामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवला. नामदेवांनी समाज जागृतीचे महान कार्य केले. संसारात राहून संसाराचा उपभोग जरूर घ्यावा; परंतु नित्य जागृत राहावं, अनासक्त असावं. वेळोवेळी ईश्वराची भक्ती करावी. अशा या भक्ताच्या रक्षणासाठी साक्षात् विठ्ठल सुदर्शनचक्र घेऊन दारात उभा असतो. नामदेवांच्या तत्त्वज्ञानाचा गाभा म्हणजे नामस्मरण होय.
नामदेवांनी विठ्ठलभक्तीबरोबरच व्यावहारिक व प्रापंचिक जीवनावरही अभंगांद्वारे भाष्य केले आहे. चंचल मनाविषयी ते म्हणतात,
“मन केले तैसे होय, धाडिले तेथे जाय।“ (Sant Namdev Abhang in Marathi)
नामदेवांचे अभंग, कविता अतिशय तरल, अर्थपूर्ण व भावस्पर्शी आहेत. त्यांच्या काव्याचे वर्णन संत तुकारामांनी अचूक शब्दात केले आहे, ते असे…
‘कविता गोमटी नामयाची’
नामदेवने असंख्य अभंग लिहिले. ते महाराष्ट्रात आणि पंजाबमध्ये अत्यंत लोकप्रिय होते आणि त्यांचे काही श्लोक आदि ग्रंथात समाविष्ट आहेत, शीख धर्माचे पवित्र शास्त्र. नामदेव यांनी भक्तीमय कवितेची परंपरा प्रेरित केली, जी महाराष्ट्रात चार शतकांपर्यंत चालू राहिली, ज्याचा शेवट महान भक्ती कवी तुकारामांच्या कार्याने झाला.
अशा या नामदेवांनी अज्ञानाला दूर सारत कीर्तनाच्या माध्यमातून ज्ञानाचा दीप लावण्याचे महान कार्य केले. खऱ्या अर्थाने नि:स्वार्थी भावनेने त्यांनी ज्ञानदेवांनी लावलेल्या भागवत पंथाच्या रोपट्याचा महावृक्ष केला.
नामदेवांचे निधन (Death of Sant Namdev)
ऐंशी वर्षे वय झाल्यानंतर नामदेवांनी देह त्यागण्याचे ठरविले. त्यांनी विठ्ठलापुढे जाऊन आज्ञा द्यावी अशी आषाढ शुद्ध एकादशी,शके १२७२ रोजी विनंती केली. त्यानंतर आषाढ वद्य त्रयोदशी,शके १२७२ ह्या दिवशी त्यांनी पंढरपूर येथे विठ्ठल मंदिराच्या महाद्वारातील पहिल्या पायरीखाली त्यांनी समाधी घेतली.
अश्या या महान संताला आमचा मनापासून नमस्कार !
तुम्हाला संत नामदेव महाराजांची माहिती, निबंध व अभंग Sant Namdev Information in Marathi कसा वाटला? नक्की कमेंट करून सांगा…धन्यवाद!